| Title: | Copy Letters Between Comenius & Kinner, In Latin & German |
|---|---|
| Dating: | 23 March 1644 To 24 September 1645 |
| Ref: | 1/33/79A-93B: 92A-93A BLANK |
[1/33/79A]
[scribal hand:]
Prima mea Epistola ad Iohannem Amosum Comenium.
Decennium est, Comeni clarissime; ex qvo in Moraviâ Hunno-Brodæ ad tempus substiti. Ibi Martino Camerario, Senatori, tuo (si rectè memini) Sororio, familiariter usus, tandem in notitiam et tui ipsius, et Ianuæ Lingvarum, abs te haud ita pridem editæ, perveni. Placuit libellus iste admodùm, tùm suo ipsius merito; tùm qvòd egomet qvoque ad Helvici aliorumque ductum, pro qvorundam mihi commissorum discipulorum usu, istiusmodi meditationibus didacticis non infructuosè antehac detentus fueram. Dum lego et relego; amor didactices magis magisque me inescavit: sic ut tandem et ipse calamum arripere ausus, ab infimis tamen (primis forsan et potissimis) scholarum ruderibus exorsus, modum adornare coeperim: cujus adminiculo qvivis idiota (ut vocant) lectionem Latinæ (et sic etiam Germanicæ) Lingvæ, intra 24. horas (non illas qvidem continuas, sed discretas, et per certa intervalla discriminatas) capere possit; adornato hanc in rem peculiari Alphabetario, Sÿllabario, Vocabularioque; iisque in 24. lectiones, pro dictarum horarum numero, distributis. Colophonis loco addidi libellum informatorium pro scriptione æqvè faciliter adseqvendâ. Qvo successu animosior factus, adornavi omnes Latinæ Lingvæ Voces primitivas, tali serie: ut inflexibilibus, tanqvam facilioribus, succintè præmissis, flexibilia primùm Nomina, (sub qvibus et vulgò dicta Pronomina et Participia), dehinc Verba, tam analoga, qvàm anomala, inseqverentur; monosyllabis agmen ubique ducentibus, succenturiatis bisyllabis, polysyllabisque. Nomina disposui juxta Declinationum varias ideas: sic ut qvæcunque hujus illiusve declinationis typum agnoscerent, ibi ad unum singula continerentur, juxta syllabarum numerum; à paucisyllabis ad plurisyllaba progrediendo; idque in Verborum Conjugationibus æqvè continuando. Regulas condebam circiter triginta: qvibus universa fermè energia etymologica et syntactica, derivandi inprimis componendique è primitivis ac simplicibus illis thematibus alias innumeras voces ratio, continebatur. Superaddebam[altered] Directorium, intra 6. 9. vel 12. ad summum menses, non tantùm theoricè ista absolvendi; sed et qvalem qvalem Latinæ lingvæ habitum adipiscendi. Experimentum autem tùm non feci, occasione destitutus, et aliò distractus. At verò (ut verum fatear) mihi ipsi hac intentione nondum satisfeci. Tandem cogitare subiit; numnè et Rerum, toto orbe diffusarum, compendiosa aliqva posset haberi tùm cognitio, tùm dispositio? res ipsas nihil aliud esse ratus, qvàm mera Dei, Naturæ, Artisque opera, immanentia partim, partim emanantia. De earundem compendiosè cognoscendarum modo et ordine infinitas sustinebam opiniones; desperatione[altered], qvàm successûs
[1/33/79B]
confidentiæ, propior. Concludebam tandem: Res singulas, certis distinctas classibus, naturali suâ formâ, ac habitu præditas, è solido ligno fabrefactas, vel ad minimum decorè pictas, tyronibus contemplandas, nominandas, externisque qvibus clam notis à se invicem discernendas, (à familiaribus ac domesticis ad ignotiores et exoticas procedendo) primò omnium exhiberi: ac demùm ad intrinsecam tùm constitutionis, tùm distinctionis essentialis, et functionis earundem, indolem indagandam, propositis aliqvot generalibus Canonibus, ipsos manuduci debere. Systema verò pro dispositione triplicis istius objecti, seu Rerum cognoscendarum, totuplex videbam reqviri, Mysticum<TRANS SWITCH="3"></TRANS>, Physicum<TRANS SWITCH="1"></TRANS>, Technicum<TRANS SWITCH="2"></TRANS>; adeoque tres omninò fore disciplinas, Physicam, Technicam, Mysticamque. Mediante Physicâ res Mysticas et Technicas posse [cognosci blotted & altered]: Physicâ Mysticam esse sublimiorem, Technicam inferiorem. Nihil in Physicâ reperiri; cujus analogia non sit et in Mysticâ, et in Technicâ, ubivis. Proinde Physicam, tanqvam regulam utriusque, debere omnium primò tradi; et ubique analogiam operationum Mysticarum Technicarumque attexi. Summa, qvamplures ejusmodi conceptûs mihi in regulas abiêre; qvas hinc inde in chartas conjeci. Tandem verò, cùm mihi in Transylvaniam, salutandi Alstedii ergò, concedendum, pòst in aulâ Cæsareâ per aliqvot annos hærendum esset; occupationesque innumeræ aliæ me totum distraherent: manum de tabulâ penitùs coactus sum tollere: gliribusque devorandas chartas illas seponere. Figens autem ante biennium Bregæ domicilium, ex Domino Balthasare Leuschnero conatûs didacticos ulteriores, maximè verò prioris illius æmulam Rerum Ianuam, parare te, ac simul peregrè abesse, audio. Ego desiderio tui videndi, tecumque didacticè conferendi, accensus, illicò ad Excellentem D.D. Vechnerum scribo: et qvid de tuo ad confinia nostra redita spei foret, inqviro: tandemque Septembri proximo ad iter Borussiacam ipse me accingo; ut te Elbingæ salutarem, et abs te in qvibusdam informarer. Vix autem Coblinum perveniens, literis uxoris, domi interim decumbentis, revocor: in spem tamen erectus à qvibusdam, te brevi Lesnam rediturum esse. Nudius qvartus verò officinam librariam Christophori Iacobi Vratislaviæ ingressus audio, te porrò Regiomontum concessisse; nec ad has oras facilè remeaturum esse. Video porrò in eâdem officina libellum qvendam, præfixo tuo nomine, Londini, à meo qvondam Bregæ commilitone, Samuele Hartlibio, titulo Prodromi Pansophici, excusum. Qvo obiter saltem et perfunctoriè perlecto, attonitus ferè observavi: te ad eandem [Greek: trichotomían] omne qvicqvid sciri ab ingenuo ingenio potest, similiter retulisse; adeoque præcisissimè hac in parte mecum sentire. Et nisi adhuc ad manûs mihi essent collectanea ista mea, sqvalorem ac situm jam adepta; testemque rei istius haberem M. Absal. Hulsium, in Tyrolensibus Alpibus modò latitantem: addubitarem ferè ipse de tam concordi inventione. Verùm in reliqvis tu plurima habes, qvæ ego minimè tunc temporis attigi, et tangere vix ausim. Tempestivè enim, ut dixi, ab his meditationibus destiti; nec easdem protelare, nedum absolvere, licuit. Nunc ergò, [left margin: NB.] postqvam te hanc telam peni-
[1/33/80A]
tùs absolvisse comperio; impensè mihi, totique rei literaria, gratulor: tantòque majori fervore tui ipsius, tuæque Didacticæ (cujus lemmata jam nobis in antecessum consignata dedisti) videndæ; qvin et Vocabularium meum lectorium tibi offerendi, desiderio tangor; qvantò tu plus salivam mihi hoc ingeniosissimo tuo prodromo movisti. Qvid jam nunc faciam? Ad[altered] te excurrere vetat itineris periculosa distantia, nec non rerum domesticarum sexcentæ remoræ. Vicarias ergò accessûs mei has literas expedio, ô utinam felici omine, nomine, ac molimine! Iis per<TRANS SWITCH="2"></TRANS> te<TRANS SWITCH="1"></TRANS> omnia sacra obtestor: ut tandem absolutissimam illam tuam Didacticam publici juris facias, totque bonorum desideria sistas! Fidem jam nobis aliqvoties fecisti: libera ergò eam ipsam; virumque te præsta. Omne promissum, nosti ipsemet, cadit in debitum. Noli ergò committere: ut hîc periclitetur ampliùs tua fides, existimatio, eruditio, pietas.! Qvòd si graves fortè subsint causæ, qvæ editionem istam suspendere adhuc possent: qvæso, mi Comeni, interea nobis communices haud gravatim ex septuplici Templi tui Pansophici structurâ ea; qvæ tu secundo tertioque loco, sub titulo Portæ et Atrii primi, nobis promisisti; Summa nimirùm Rerum genera, structuras, legesque; ac Mundum istum visibilem: qvibus interea contentissimus, donec reliqva subseqvantur. Multa qvidem posco, fateor, ignotus ab ignoto: sed spero te, qvod[altered] tua est mihi aliqvoties ab aliis commendata humanitas, veniam huic importunitati libenter daturum. Fit hoc optimâ intentione: et eâ inprimis de causâ: ut adolescentulo uni et alteri è meis cognatis dextrâ informatione opem feram, adhibita Didacticâ illâ tuâ praxi. Si itaque Dei, pubisque innocentissimæ, amans et miserens [deletion] <es:> (qvod verè te esse confido:) age, noli mihi hîc qvicqvam deësse. Ego me gratum exhibebo qvovis officii genere. Qvin et copiam istius Libelli mei Lectorii, si cupias, tibi perqvam lubenter faciam. Forsitan inventis hisce tuis, si pateant, aliqvid adhuc, bonâ tuâ cum gratiâ, superaddi posset: qvod nosti facilius esse, qvàm primam frangere glaciem. Sed qvò labor, et qvid præsumo? Vale, mi Comeni, et ocyùs rescribe.
--------------------------------------------------------
Ad Eundem secunda Epistola.
Lessnæ te non ita pridem fuisse, Comeni celeberrime, lætus lubens è Vechnerianâ ad nostrum Leuschnerum epistolâ accepi. Sed et illud unà ad nos perscriptum: te ad meas, qvam primùm Elbingam reverso per occupationes liceret, responsurum. Qvàm id gratum mihi accidit! Da ergò semihorulam tandem amico, mi Comeni: et amicè, hoc est, pro more tuo, mentem tuam expone. Beabis me, si id fiat: et forsan ad aliqva stimulum subaddes, qvæ tibi non ingrata erunt. Scriberem plura: sed herclè nec otii plus mihi suppetit; nec te citra necessitatem detinere ulteriùs cupio. Saltem hoc addo: ut qvàm bellissimè diutissimeque, in rei literariæ emolumentum, valeas. Bregæ Silesiorum, ipso Æqvinoctii autumnalis die, 1644.
--------------------------------------------------------
[1/33/80B]
Prima Comenii epistola ad me, ad duas <illas> meas responsoria.
Salutem in Domino.
Clarissime Kinnere. Non satis unde ordiar invenio, adeò me morositatis meæ pudet, qvi ad Tuas, jam ante menses octo tam amicè scriptas, adeò mutum me exhibui, ut inclamandus fuerim denuò. Culpam ignosce fatenti, qvæ tamen non mea solius est: alii partem ferant, qvi me sic distrahunt, ut omnibus non sufficiam unus. Tum et hoc. Pertæsus jam sum epistolicarum scriptionum: qvibus mihi tempus aliò debitum perire videtur. At mea ad Te, dices, non de argumento vano, aut sterili, aut à tuâ intentione alieno, fuit? Scio: sed et aliunde talia veniunt. Ego verò experientiâ jam didici, meliùs agendo, qvàm qvomodo aliqvid agendum sit deliberando, tempus transmitti. Tot deliberationes, qvibus tot annos insumpsimus non solùm nobis tempus (rerum pretiosissimum, & cujus jactura irreparabilis) eripiunt, sed et actiones ipsas turbant. Interim ut qvod res est fatear, Casus intervenerat, qvi responsum retardavit meum. Epistola enim Tua (illa prior) abscondiderat se prorsus, ut qvorsum venisset, aut ubi lateret, scire non possem: suspicatusque alicubi in itinere, dum Lessnâ (ubi reddita fuit) redirem, amissam, nec argumenti satis per omnia memor, putabam expectandum, dum scriptionem iterares. (Id enim à concepto in Te erga studia hæc ardore omninò expectandum sperabam:) Iterasti ergò scriptionem: at non argumentum, responsum nudè urgens. Qvid putas animi fuisse mihi? Confusus steti: tandemque scrinia excutere, chartasque versare omnes, si forsan alicubi <se> offeret. Obtulit verò tandem, inque manus reversa meas est, ut aliqvid jam respondere qveam. Habes historiam negligentiæ meæ, ut ignoscas faciliùs. Iam igitur ad rem veniemus[altered].
Per qvas amabages, qvibusque occasionibus, tum ipse in studia Didactica incidisses, tam nostra circa[altered] rem eandem molimina cognovisses, satis explicasti. Ad qvæ ego nihil, nisi agnoscenda esse hîc etiam, et adoranda, à fine ad finem attingentis, et omnia viis suis svaviter disponentis, æternæ sapientiæ vestigia. Historiam si tibi, qvibus occasionibus ipse qvoque peramænis disce labyrinthis (è qvibus prospecto Dei benignitate, nondum teneo, exitum) intricatus sim, texere vellem, longum foret. Nihil enim tale cogitanti obvenerunt talia, qvæ ut [Greek: párergon] tractare coepi, illa verò iam in [Greek: érgon] vitæ exierunt. Sed benè est, si nos[altered] versari patiamur (ut instrumentum qvale qvale) in manu ejus, qvi pro consilio voluntatis suæ operatur, qvicqvid vult, per qvem vult, qvousque vult. Illi[altered] soli gloria, per Iesum Christum, Amen. Cæterùm ad id, in qvo Epistolæ Tuæ cardo versatur, veniendo: parebo[altered] monitis tuis, mi Kinnere, perqvam lubens, et ne diutiùs desideria vestra[altered] tandem, omnem adhibebo ope-
[1/33/81A]
ram. Seqventi anno, si Deus volet, in lucem dare incipiam qvædam minora, scholasticæ juventuti, uti confido, apprimè utilia, in Philologicis et Philosophicis. Ibi erit opus grandius, sub titulo Lingvarum Methodus novissima, fundamentis Didacticis, solidè superstructa; Latinæ Linguæ exemplo realiter demonstrata; Scholarumque usibus jam tandem (ad paramoenam praxin) examussim accommodata: sed et insuper aliis studiorum generibus magno usu accommodanda. Hîc Ianua Rerum reserata, sive Universalis Sapientiæ Seminarium: vulgò Philosophia prima, et Metaphysica dicta. Qvam fore Pansophiæ partem secundam, per Te intelligis: totius nempe Pansophiæ fundamenta continentem. Apparatus ejus, structuraque talis est, ut qvum nuper amicus (in Academiâ Soranâ, Daniæ, Eloqventiæ Professor, nunc nobis in Borussiâ hospes) eam apud me videret, diceret: Satisfaciet titulo; plusqvam satis omnium doctorum expectationi. Video sic [adomata?] esse hæc generalia, ut qvisqvis in illis assensum dederit, (non dare autem poterit, nisi qvis ejurare proprios sensus, indicereque bellum sibi ipsi velit) nihil tibi in particularibus (per totam Pansophiam) negare possit. Laudo, qvod hanc seorsim præmittere placet, ad præcaptivandos sensûs et mentes. Poteris autem sub calcem addere illud è suggestis usurpari solitum. Wer etwass drein zu reden hat, der thue es beij zeiten, oder schweig hernach stille. Hæc ille. Tu autem, amice, hoc judicium ita excipe, ut cogites, manus nostræ occulatæ sunt, credunt qvod vident. Nimirum Tibi servabis integram judicandi libertatem, an talia futura sint, qvalia ut sint optamus, et forsan nos ipsos decipiendo præmaturè credimus. Cogitabam[altered] qvidem exemplaria primùm pauciora tantùm excudi curare, pro[altered] amicorum censurâ, (sicuti anno superiore cum Diatyposi Pansophicâ factum, qvam utrum videris nescio): sed idem amicus (cum absentibus consilia nondum communico, temporis jacturæ, ut dixi, metu:) dissvasit, rectà in publicum mitti vult, qvæ sustinendo theatro satis matura credit. Videbo ergò, qvid facto opus sit, postqvam opus ad umbilicum deductum fuerit: cui jam elimando his diebus admovi manum; Tu autem, ut [prospert?] de Cælo Deus intercedere, mi amice, non intermittes. Plus ut de meis studiis scribam, forsan non expectabis. Ego autem exspectabo, qvod promittis, Libellum illum Lectorium, felicis inventionis Tuæ. Si enim præstare poterit, qvod scribis, ut intra horas 24. (non qvidem continuas, sed per intervalla dispositas) [
[1/33/81B]
ras, misericordiam) ut libellum tuum[altered] qvantocyus ad me mittas: saltem ad nundinas Thorunienses (Trium Regum:) si celerior tibi deërit occasio. Ego redhostimenti vice promitto festinare, qvantum per rerum turbam licebit. Non enim unum solum agere possum in opere tam diffuso, et per omnia harmonico: (et cujus metæ jam humani desiderij fines adæqvârunt, adeò ut Pansophia septimam nunc duntaxat operis totius, qvod sub titulo, De Rerum humanarum Emendatione Consultatio Catholica, molimur, partem constituat.) O mi Kinnere, si te præsentem habeam, nihil omnium celare vellem: præsertim si pensorum partem suscipere velles: qvod velle video, si Deus<TRANS SWITCH="2"></TRANS> nos<TRANS SWITCH="1"></TRANS> conjungeret, aut via pateret, relictis etiam ubivis corporibus, animos et Consilia, operasque (citra illam qvam hactenus expertus, et antè qvestus sum, consiliorum <et> actionum Confusionem, temporisque jacturam) fructuosè jungendi. Qvam forsan etiam tandem ostendet Deus, qvi plura in dies et meliora, videre dat. Habeo enim, qvô tam tarda molimina (qvibus apud alios risus forsan movetur) apud me soler: qvòd nempe ab Elephantino partu, non cæci catuli provenire soleant. Verùm de his satis hac vice. Boni consule, amicèque interpretare: qvi ut tam nudè de rebus meis Tecum (primo etiam hoc congressu) agerem, tam calido in me et studia hæc amore, tamque niveo illo candore Tuo, effecisti Domino Cnöfelio, Archiatro Regio, literas Tuas reddere nondum potui. Abest enim à nobis ultra mensem jam: sed expectamus eum in dies. Et habeo alia qvoque illi tradenda, et cum illo agenda. (Nam et ille familiarissimum se nobis dat, studiaque nostra amat, adeoque impensè mecum nuper, ut filiolum septen
Elbingæ, 18. Novembris, 1644.
Tui observantissimus
I Comenius.
Prodromum meum in Hollandiâ (me
inscio[altered] recusum, vidi heri. Præfatione
et postfatione nescio qvis bonus
vir vellicat[altered] me, et ad edendum
plura laudibus (hem) stimulat.
------------------------------------------------
[1/33/82A]
Tertia mea epistola ad Dominum Comenium.
Qvas ad me 18. Novembris dedisti, Comeni clarissime, hesternâ demum vesperâ, hoc est, 18. Februarii, (postqvam jam Sol integrum Circuli sui qvadrantem præcisè absolverat) ad nos pervenêre. Ubi tam diu hæserint, ignoramus. Et hæc causa est: qvòd nec rescribere illicò potui, nec ad Thorunienses illas nundinas mittere Libellum nostrum lectorium. Ingentes autem tibi gratias habeo: qvòd tam amicè ac plenè rescripsisti: teque adeò facilem ad preces nostras dedisti: Maximè verò; qvòd tanti me tecum facis: ut conatûs istos meos Didacticos, jam olim à me susceptos, non solùm aliqvo in loco habeas: sed et Libellum nostrum lectorium (si, id, qvod promittit, præstet) absolutissimæ tuæ Didacticæ Magnæ inserere: hacque ratione tuæ per omnem Europam diffusæ, porròque diffundendæ, celebritatis [Greek: koinonòn] me reddere: imò (qvod adhuc majus qviddam et excellentius est,) nihil planè tuorum me celare: pensorumque insuper partem mihi committere gestias. Adeóne tui ipsius prodigum esse te decebat, Comeni, unâ vice, primâ vice? Qvo, qvæso, officiorum genere reciprocabo aut sistam isthunc favoris tui Oceanum? Herclè vix video: qvid hîc regeram; aut unde responsum ordiar? adeò me tuo hoc epistolio beâsti! De Libello autem meo primùm, tum de cæteris, respondere nonnulla conabor. Animus est, uno et altero exemplo successum inventionis istius meæ, tum in adultis, tum in pueris qvibusdam, per studiosum qvendam, mihi familiarem, propediem experiri. Non qvòd de eventu sperato dubitem: sed ut ingeniorum in hac et illâ ætate diversitatem paulò accuratiùs, et fortè adhuc compendii qvid, hac autopsiâ addiscam. Id solùm vereor: vix mihi ejusmodi discipulos, si vel gratis id præstare velim, futuros. Audio enim jam à nonnullis emissariis; inventa ista ab omnibus ferè rideri: à qvibusdam impossibilia haberi, illudque regeri: (Qvid tanto dignum feret hic promissor hiatu?) ab aliis, qvi assensum tandem aliqvem largiuntur, superstiosa, ac tantùm non cacomagica, proclamari. O stolidum vulgus! qvod cùm maxime desipit, impensè sibi sapere videtur! Ego, ut tantò facilius[altered], in re minùs favorabili, fidem mihi faciam, jam titulum seriemque horarum in lectiones totidem converti: ita ut qvod ante 24. horis futurum pollicebar; nunc totidem lectionibus fieri posse ac debere ostendam: omnium ac singularum lectionum Pensis summâ diligentiâ dimensis. Qvâ tituli correctione præjudiciis istis obviam ire desidero: salvâ interim primigeniâ illâ pericoparum in 24. horas distributione. Ita autem me hîc expedio: fore, si tiro sit optimæ indolis, ut qvælibet Lectio unicam duntaxat horam; si mediocris ingenii, sesqvihoram aut bihorium; si hebetioris cerebri, trihorium (et hoc ne vix qvidem,) sit flagitatura. Qvâ ipsâ di-
[1/33/82B]
stinctione tantò verisimilior, credo, fiet nostra pollicitatio, et <ego> in qvemvis[altered] eventum tantò confidentior. His prælibatis experimentis illicò ad te, mi Comeni, aut mittam, aut ipse feram, nostrum Libellum; exantlatis istis periculis tibi longè proculdubiò gratiorem, Didacticæque tuæ integrandæ aptiorem, futurum. Qvamvis eo fine adornatus à me non fuerit: ut in publicum eat: sed ut usibus solummodò meorum privatis inserviat. Qvia tamen tibi secus videtur: adeoque profutura innocentissimæ pubi hæc nostra statuis: parebo[altered] ecce monitis tuis lubens-lætus. Sed anteqvam id fiat, hoc maximè te vellem: uti si fortè mora aliqva communicationi interveniat; tu proximo (qvod in lucem daturus fueris) scripto didactico, vel qvalicumque alio, me ad edendum amicè invites[altered]: eo scilicet modo; qvo in Prodromo tuo pansophico, Geranæ (nî fallor) aut Erphordianæ Academiæ Professorem qvendam, de maturando foetu suo philologico, te reqvisiisse[altered by H?] memini. Id qvod non eo fine flagito: qvasi gloriolæ alicujus essem cupidus, aut publicè rogari vellem: (qvæ arrogantia à me longe est alienissima:) nedum ut hæc mea inventa lectoria tanti, qvanti alia, momenti ac subtilitatis esse statuam: (ultrò enim scio: ea non ingenio aliqvo, sed multo duntaxat labore, constare: et à qvovis etiam alio, mediocriter tantùm Lectionem Latinam docto, potuisse tentari: nihilque in ipsis, si unicum ordinem excipias, singulare animadverti:) sed ut existimationi meæ aliqvatenus consultum eam. Miraberis forsan, mi Comeni, qvando isthæc leges? et contrarium potiùs sperandum esse, repones? Sed audi pauca! Iam dum ad aures meas pervénit: nonnullos iniqvos Censores (illas scilicet, qvos risisse hæc nostra paulò antè indigitabam) scommatis me ideò lacessisse: sciscitabundi, ob ich dann nun erst wolte einen ABC Doctorem geben? Etsi autem bene sciam; qvid sutori, ultra crepidam judicanti, responderi oporteat: et qvod meliorum potiùs, qvàm multorum, censuris; addo et conscientiæ nostræ dictamine; multorumque, me longè eruditiorum, virorum, ad hos scholasticos pulveres æqvè digressorum, paribus facinoribus noveri æqvius sit: mallem tamen hos tales Aristarchos, cùm nonnemini eorum aliqvid largiri certis de causis cogitem, (aliàs nudo silentio cæteris latrantibus omnibus responsurus) hoc responso tandem dignari: me à tanto viro, publici commodi promovendi ergò, publicè adjuratum, aliter facere haud potuisse. Qvod si ergò unà mecum id probaveris: qvæso, occasione nactâ propediem effectum ita des. Non dëerunt tibi ejusmodi verba: qvibus id qvidem præstes: nec tamen majus qvid, qvàm par sit, atque circumspectionem
[1/33/83A]
tuam deceat, de hac nondum tibi visâ Helenâ promittas. Si tamen aliter statueris: stabo et ipse tuo arbitrio: faxoque; ut si non citiùs, saltem circa alteras illas Thoruniensium Nundinas, Ascensionales vulgò dictas, vel Libellum istum, vel me ipsum unà, habeas. Id interea in antecessum habe: Io.) Libellum illum nostrum ad duodecim circiter qvaterniones assurgere: mediâ fermè parte informationi Præceptoris, eo usuri, adjudicatâ. Alphabetarium est unius tantummodò pagellæ pictura: Syllabarium tres paginas formæ qvartæ; Vocabularium simplex, viginti et duas; Textuale denique Vocabularium qvatuor paginas continet: cætera ad informationem (ut dixi) Informatoris[altered], commentarij instar, adduntur. IIo.) Hunc[altered from Nunc] Libellum spectare propriè Latinam Lingvam: Germanicam verò minùs propriè, et analogicè: adeòque pro hac Lingvâ alio peculiari opus esse libello. Qvem eâdem qvidem serie ac facilitate dispositum mente teneo: nondum verò in chartas conjeci. Nam licet Germani omnes propemodum Latinas Syllabas et ipsi agnoscant: ultra has tamen decuplô (et ampliùs opinor) plures adhuc alias peculiariter sibi vendicant. Qvare hîc longè aliud spaciosiusque Syllabarium (de Vocabulario jam non loqvar) confiat necesse est. Et hinc prima mihi glacies consultò in Lingvâ Latinâ, utpote faciliori, et qvoad syllabas angustiori, fracta. Non despero tamen: eum, qvi Lectionem Latinam ad unqvem calluerit, nullo negotio, et proprio forsan Marte, paucis Canonibus propositis, legendis qvoque tum syllabis, dum dictionibus, purè Germanicis parem futurum. IIIo.) Libellum Scriptorium et ipsum nondum esse in chartas conjectum: abunde tamen in cerebro meo dispositum. Domesticæ enim occupationes id hactenus vetuêre; qvin et (ut verum[altered] fatear) memoria illius Ovidiani: Deme oleum Lychno, lucemque negabit eunti: Deme laboranti præmia, segnis erit. Sint autem Mecænates, non deërunt fortè Marones! Sed de Libello isto nostro satis! (ohe, jam satis est, ohe, libelle!) jam ad tuos conatûs, longè et sublimiores, et utiliores, verè plusqvam Herculeos. Hîc primò omnium mirari subit: qvo tandem philtro te adeò inescaverit publicæ rei amor: ut non illam tantùm, qvam desideravimus, Pansophiam; (qvâ tamen plus qvàm satisfecisses omnibus:) sed longè insuper plura et ampliora, nobis mediteris: et talia qvidem ac tanta; qvæ (uti scribis) humani desiderii fines sint adæqvatura; omnesque humanorum errorum defectuumque fontes absorptura! ô te felicem! ô publico bono te natum et datum! si eòusque vitæ telam summus rerum arbiter tibi protrahat: ut non tam concipere; qvàm absolutis perfectisque omnibus partibus, in lucem edere tam rarum eximiumque foetum possis! ô et felices dehinc Mundi Incolas: si tanti Dædali ductu, è tot labyrinthis extricari se passi fuerint! O et
[1/33/83B]
Si me dignum censes; si humeros meos suffulciendæ Atlanticæ isti moli, ferendoque oneri, pares: ipsâ lubentiâ lubentiùs in tam eximio opere, ad finem usque, si volet Deus, tecùm desudabo. Sanè mea illa inventa scio sese ad tua habere, ut vespertilionem ad Solem: nec vel minimâ in parte immensis tuis conatibus participandis parem me agnosco: id tamen, Dei beneficio, citra arrogantiæ notam, de me verè adserere possum: me adeò et amantem esse didacticarum inventionum, et appetentem; ut jam à multis annis otium saltem, et collegam unum alterumvé, qvi pari ardore et conatu omnem vitam unà mecum dulcissimis istis illecebris impenderet, exoptârim: (nam et frigent solitarii ejusmodi conatûs, et non sunt unius hominis:) et insuper ita earundem capacem ac rapacem; ut si vel tantillum novæ inventionis hodie undecunque suggeratur, cras illa amplam ex se segetem germinare faciat. Idque non uno, sed pluribus indiciis satis superque edoctus fui. Qvid jam futurum putas: si prævia haberem omnia, eò usque à te deducta et elaborata? si collega mihi foret, non proletariæ alicujus eruditionis, aut nullius experientiæ vir; sed summâ horum omnium scientiâ praxique præditus? Imò et hoc adseverare, ipso cardiognoste in testimonium adscito, unà possum: [deletion] nullo me unqvam lætiori nuncio affectum per omnem vitam fuisse; atque hac ipsâ tuâ denunciatione. Iamque adeò nil magis doleo: qvàm qvod per oeconomicas remoras haud liceat promptitudinem meam ipso facto illicò demonstrare: sed demum novas hascè, adventûs nostri vicarias, ad te expedire. O utinam verò eæ sat citò te adirent; responsumque illicò extorqverent! Videsis ergò, ne qvid ipse, qvamprimum eas acceperis, protelatâ responsione hæc tua-mea desideria moreris! Eô collimo: (ut me rectiùs expediam:) ut unà cum familiâ, tuo exemplo, Borussiam petam: (nam et jam antè, ob res Silesiæ propè desperatas, patriâ egredi, et vicinam Poloniam adire decretum:) et isthæc hactenus [Greek: párerga], ut vitæ [Greek: érga], un! tecum deinceps tractem: si modò Patronorum illorum tuorum liberalitas, qvâ frueris; pro sustentatione meæ familiæ, æqve ad me exundare; aut alia media haberi possint: qvibus familiæ interim prospiciatur. Constat verò familia mea hoc tempore qvinque personis; me ipso, uxore, duobus filiolis, et ancillâ unâ. Qvod si absurda tibi videtur isthæc conditio: nec Patroni tam liberales tibi existant; ut extra tuam familiam aliis adhuc providere aut velint aut possint: non deërunt fortasse nobis alia media: postqvam te accessero, mentemque animi mei tibi exposuero. Tu nihilominus in omnem eventum, qvid hac in parte spei reique superesse nobis possit, illicò ad me perscribas qvæso. Qvia enim divina providentia jam consiliorum nostrorum matrimonium tam svaviter unico effecti epistolio, inter absentes, et tale qvid haud cogitantes: non dubitandum est de successu reliqvo; ubi jam præsentes convenerimus; et deliberatò eam in rem consultaverimus. Hoc
[1/33/84A]
saltem iterum atque iterum te volo: ut qvantocyus rescribas: tuasque ita Vechnero nostro commendes; ne vel apud ipsum, vel alibi, retardentur. Idque per Leuschnerum nostrum curabo qvoque à Domino Vechnero peti. De qvibus sanè mediis exigua me tangeret sollicitudo: si modò spes aliqva foret, tum meorum, tum inprimis uxoris meæ hæreditariorum, debitorum, ad qvam plura millia Imperialium sese extendentium, à Debitoribus obtinendorum. Nam si id eveniret, et res ita posceret, ipsemet pro tam egregio opere adornando absolvendoque impensus essem subministraturus. Verùm cùm publico iterum Moratorio exactio ejusmodi debitorum à Cæsareâ Majestate sit inhibita: frustranea omnis in hac arundine Ægyptiacâ est confidentia. Qvod minora et succedanea illa Epistolæ tuæ argumenta spectat: vidi et ego Hulsiana illa, de qvibus scribis, sceleta lectoria: sed mea planè alterius, ac proculdubiò probatioris, sunt notæ. Aliqvid tentavit in hisce minutiis Hulsius: sed de successu praxeos non citra causam dubito. Tentaverat tunc temporis et alia nonnulla Grammaticalia: qvæ Lesnæ aliqvando in tuis (si rectè audita recordor) ædibus se reliqvisse narrabat: sed diffusa valdè; et insuper aliis qvibusdam nominibus mihi ipsi qvoque parum ad salivam. Diatyposin verò illam tuam Pansophicam nondum vidi: nec constat, ubi locorum sit excusa. Desidero autem impensè et Novissimam illam Lingvarum methodum, et Rerum Ianuam reseratam: qvibus nos hoc anno beare decrevisti; longè verò magis horam nostri congressûs. Qvod epistolam ad Amplissimum Dominum Cnöfelium tam rectè curare, ipsumque responsum urgere promittis: facis mihi, <et> nostro illi[altered] Nathanaëli, (cujus ipsius qvoque gratiâ eandem exaravi.) rem longè gratissimam: Cura ergò: ut non tam responsum inde reportemus, qvàm desiderii nostri satietatem. Desideravi autem à Domino Cnöfelio: ut de suâ illa antipodagricâ medicâ mecum haud gravatim conferre dignetur. Qvod tu fusiùs è literis, ad ipsum datis, (qvas te vix celabit,) asseqvéris. Qvæso, mi Comeni, sis nobis hîc præstò consilio auxilioque. Eum in finem, ut compellandi optimum virum plus ausæ habeas, mitto præsens Epibaterion: qvod ante biennium, adventante ad nos Bregam desubitò Doctore Agricolâ, mihi extempore in Officinâ chalcographica natum. Leuschnerus noster reciprocâ salute, unà mecum, te tuosque qvàm felicissimè valere jubet. Bregæ, 19. Februarij, 1645.
--------------------------------------------------------
Secunda Commenii epistola, ad istam responsoria.
Meas in Novembri datas demum in Februario Tibi redditas, Kinnere Clarissime, et miror et indignor: qvòd nempe integros tres menses oberraverint aut hæserint alicubi. Sed Tuum ad meas responsum, 19. Februarii datum, 28 Martij mihi redditum. Causam et hîc et ibi tarditatis, deprehendere mihi videor: qvòd per Lessnam nostra mittamus. Unde scilicet ordinarii he-
[1/33/84B]
merodromi nulli sunt, nec ad Vos aut Vratislaviam; nec ad nos, aut Thorunium expectandæ semper sunt incidentes occasiones, qvibus intentum esse non semper amicis, etiam benefaventibus, vacat. Remedium ergò fuerit, rectâ per Wratislaviam et Thorunium mittamus; ibi Christophoro Iacobo, Bibliopolæ, [hîc?] Adamo Hartmanno, Gymnasii Oeconomo, (qvi aliâs hebdomadatim cum Wratislaviensium qvibusdam epistolas permutat) [re?] commissa; spero intra tres hebdomadas, si non citiùs, è manu Tua ad manum meam, et vicissim, transire posse, qvicqvid opus est. Melius tamen longè compendium, ut omissis scriptionibus conveniamus, uno congressu plus effecturi[altered], qvàm epistolis mille. Ego proinde non illicò nuper rescripsi, qvia ipsum me Tibi per hos ipsos dies prop
[1/33/85A]
per consultando agendi tempora perdamus. Veni. Nihil meorum dare luci incipiam, nisi præsens adfueris Tuamque de omnibus et singulis dixeris sententiam (jam enim, qvid expectandum sit à Te, video.) Si approbaveris, approbatiora erunt: si observationibus auxeris, auctiora: si meliora denique substituere poteris meliora. [right margin, Kinner: NB. Qvasi verò aut parem aut superiorem ferre possis!] Veni igitur, aut potius vola. Horæ Tibi dies sint, dies menses. At qvomodo cum mole familiæ! Hoc non svadeo. Causas enim, ob qvas patrium solum decreveras deserere, transire incipiunt, et transibunt; de redeundo potiùs cogitabimus, cùm jusserit Deus. Tu faciliùs, si expeditior. Nihil ergò Tecum præter didacticas chartas si sumpseris, omnia Tua Tecum portabis. Si dilectæ Conjugi Bregæ non satis tutum fore speras, (obsidioris metu, vel aliàs): relinqve eam Wratislaviæ tantisper: dum inter nos transacta fuerint consilia. Si eam seqvi expedire judicatum fuerit, fieri semper poterit. De sustentatione Tui nihil habeo polliceri ante congressum illum nostrum. Sed qvantum ego de Tuâ industriâ, tantùm Tu de meâ fide, superabundanter autem uterque de bonitate Dei, confidenter præsumamus. [right margin, Kinner: NB. Ubi illa fides, cum nolles expectare Patroni responsum, et me gratis laboraturum tecum ferre?] Wratislaviâ puto, crebri abeunt Currûs Thorunium, illis [Te/da comitem? altered]. Inde ad nos rectà, aut per Dantiscum: ut consilium erit amici nostri, Domini Adami Hartmanni, (in der Newen Schul Oeconomi,) qvem ut[altered from ad] has ad Te ocyùs curet, exorabo[altered]. Vale, et Tecum Nathanael noster, dilectus Deo. Knöfelius in Aulâ hæret totâ hyeme, promittit tamen reditum. Difficilem esse ad conversandum, nedum ad communicandum, si qvæ habet secretiora, audio. Verùm de talibus qvoque coram. DE OMNIBUS inquam Coràm: nihil ampliùs calamo internuntio. Vale. 6. April. matutinâ 6. 1645.
------------------------------------¬ Tuus IC.
¿-------------------
Qvarta mea ad Comenium epistola, ad
modò præcedentem responsoria.
Iterum me beasti, Comeni clarissime, hoc altero tuo epistolio, hodie ad nos delato. Stet ergò sententia: nihil deinceps calamo, coràm omnia viva peraguntor voce! Eum in finem domi meæ ita prospicere aggredior: ut sub solis in Geminos introitum (si Deus me sospitet) vobiscum esse qveam. Verè enim et ego judico: unico congressu plus effectum iri, qvàm infinitis propemodum scriptionibus: qvibus tantummodò bonarum horarum jactura, nobis parum satis, fit. De mediis, pro instituto nostro facturis, sat citò sat bene, tunc prospiciet, qvi de crastino sollicitos esse vetuit, providus omnium
[1/33/85B]
rerum arbiter, promus ac condus. Forsan talia suggerentur subsidia: de qvibus neuter jam dum somniavit. Qvamvis nec deliberata aliqva nobis desint: de qvibus coràm conferemus. Qvâ in parte tu, citra tuum, tuorumque (si qvos agnoscis) Patronorum impendium dispendiumque, prodesse plurimùm, et ex asse, credo, poteris. Nisi Austria bello improviso jam peteretur: ipsa mihi Vienna Rhodus saltandi extare potuisset: ubi et experiundi, ad votum planè, (imò ultra votum) isthæc inventa nostra lectoria, et amplissima inde reportandi præmia, campus ostensus valdè i
[1/33/86A]
De nostrâ Silesiâ enim planè despero: qvæ olim qvidem satis propensa, nunc (immane qvantum!) infensa, melioribus artibus. Id qvod Marti, asperiùs secum hospitanti, omne debet. De tuis autem inventis meliora sperarem. Sed qvo dilabor? Veniam omninò, volente Deo: et tunc de hisce talibus, aliisque, ad satietatem usque, imò ad nauseam forsitan. Familiam jam statim Silesiâ exportare nunqvam animus fuit: nisi collatis priùs consiliis, et explorato humerorum nostrorum valore. Itaque tu rectè unà mecum censes: hanc molem tantisper hîc esse relinqvendam. Sed magis solaris me spe injectâ reditûs ad hasce oras tui: qvamvis id parcè admodum subinnuas et attingas. In qvâ parcitate amplum ego mysterium latére subolfacio: utinam id, qvod boni cordati
--------------------------------------------------------
[Kinner:]
Post expeditam hanc à me epistolam, nihil ampliùs à qvopiam nostrûm scriptum: sed ego ipsemet decimâ Maji seqvente iter Borussiacum ingressus fui: ejusdemque vigesimâ qvintâ Elbingam veni. Tum interea Dominus Comenius fluctuare secum coeperat, istamque epistolam<TRANS SWITCH="2"></TRANS> <right margin: seqventem<TRANS SWITCH="1"></TRANS>> conceperat: qvam mihi, ædes suas ingresso, (qvia nondum aliò missa fuerat; mitti autem jamjam debuisset, nisi supervenissem,) exhibuit, sic sonantem.
[1/33/86B]
[scribe:]
Salutem Plurimam Dico
Clarissime Kinnere, amice observande, Tuas, qvibus mihi sub ascensum solis in Geminos præsentiam Tuam pollicitus es, nuper Thorunii nactus, prospectabam diligenter, et adhuc, adventum Tuum. Cæterùm qvia nihil Tui apparet, cogito, an forsan remoræ novæ (qvarum ferax est nimis tam turbulentum hoc tempus) intervenerint. Cùm verò et mihi unidque novæ distractiones et curæ præter spem inciderint: Volui his meis obviam Tibi ire, et qvid factu videatur optimum, Tuâ et meâ causa, subnuere. Si ante Trinitatis adesse mihi non potes, pòst frustra tentes: domi enim me non invenies: ad novos labores novos in secessus evocatum alius me habebit Orbis angulus. De qvo expressiùs scribere nihil nunc interest: si fata volent nos aliâs convenire tamen, nihil à Te celabitur. Nunc non aliud volo, nisi ut ne Te frustrà fatiges. Si autem ante dictum terminum adesse possis, poterimus si non dies aliqvot, horas tamen, mutuæ dare, conversationi. Deo ut cætera omnia, ita negotium hoc, desideriaque Tua et mea, Te et me, humilimâ fiduciâ (Illum disponere, et dispositurum omnia nostra, errores etiam, meliùs qvam nos cogitare possumus) commendo. Vale, et pro me Deum ora. Raptim, 22 May: 1645.
Tuus I C.
--------------------------------------------------------
[Kinner:]
Elbingæ dehinc per octiduum hærens, de variis cum Domino Comenio contuli, nutantibus in varia consiliis: tandem tamen in soietatem laborum adscitus fui. Primâ Iunii inde reditum in Silesiam paravi: septimâ Thorunium transiens, inde rescripsi: petiique Pensum aliqvod etiam absenti mihi adsignari. Cujus epistolii, qvia festinè scribebatur, nullam habeo copiam. Neque illud etiam tanti erat momenti. Respondit paulò pòst Comenius ita, ut seqvitur.
[scribe:]
Clarissime Vir, amice svavissime, Ad tuas Thorunij 7. Iunii datas, et mihi 12, Iunii redditas, non illicò respondi, dubius qvid responderem. Brevi enim à discessu à me Tuo venerunt è Litvaniâ[altered] abductum è Convictoribus meis primarium, rogatu meo: sed cum stupendis amicorum obtestationibus, ut de peregrinatione qvacunque (qvæ remoram inferre posset) suscipiendâ cogitationes prorsus seponerem, meque cum aliis ad Collegium Thorunium sisterem. E contra redditæ sunt à Patrono literæ cum obtestatione, ne illic præsens esse, meque in Assessorum numerum allegi, patiar: multas subesse graves causas. Potiùs essem paratus, ut cum fuero vocatus (post constitutam cum vicino Regno pacem) comparere qveam. Addit promissiones de constituendo docto-
[1/33/87A]
rum Virorum Collegio, laborum sociis, simul ac venero et rationes cogitationum mearum, qvid actum sit, et qvid restet[altered] exposuero. Ipse tamen ne assumam qvemque, se inscio: præter amanuenses. Rescripsi mox ad ista utrumque in locum, facturum me qvod Deus [right margin, Kinner:] Contrarium huic postea mihi persvasit et occasio dederit: ad Patronum verò Te descripsi, et qvid inter nos conclusum, significavi, de aliis eòusque consilia differens. Iam si qvid mihi tandem sit animi qværis, nescio: à divinâ voluntate totum me suspendo, hoc voluntatis ejus futuro mihi indicio. Si redibit ante medium Augustum à Patrono responsum denuò interdictorium, certum est obseqvi. Sin, ibo qvò ibunt reliqvi, ad reddendum Fidei rationem. Sic stat animus. Qvid ergò de me? dices. Nescio: præter hoc unum, ut festines tamen,’ <right margin in Kinner's hand: ’ qvamprimùm familiæ prospectum fuerit. Si me adhuc invenies domi,> deliberabimus, comitemné mihi Te dare, an manere, et operas urgere voles. Si hoc placebit, assignabitur Musæum, bibliotheca, mensa, pensum. Interim qvia Tibi aliqvid assignari iam petis, absens qvoque (laudo alacritatem) en mitto specimen Systematis sensualium, pro erudiendâ Scholâ Vernaculâ. Poterit libellus concinnari methodo Ianuæ: sed simpliciùs et pleniùs tamen, ad captum prorsum puerilem, ut tamen exhauriat lingvæ Vernaculæ majora omnia, Nomenclaturâ rerum sensualium plenâ. Speciminis loco habebis tentamen, adjacens De Eqvo. Scilicet definienda erit unaqvæque res in genere. Tum differentiæ, seu species, qvas sub se continet, sic ordine describendæ, ut nihil necessarium (nec de rebus nec verbis eò spectantibus) omittatur. Scitulus erit libellus, et utilis, si scitè confiat: de cujus eleganti usu coràm. Plura non scribo: qvia satis jam demensi habes, circa qvod se tantisper exerceat industria Tua. Hoc addo. In artificialibus poterit aliqvid Rerum et Vocum subministrare Bornitius, tractatu de Sufficientiâ Rerum, Anno 1625. Francofurti excuso in 4to. Qvæso, habe tibi hanc rem commendatam, ut hic diligentiæ Tuæ, dexteritatisque bonum edas specimen. Alia ibunt ordine suo: mihi enim qvotidie (Dei gratiâ) meliores augescunt cogitationes, lucidiorque rerum ordo se aperit. Vale, et mox rescribe, ut qvid [defiat?] sciam. Salutem dico dilectæ Tuæ, Tibi autem mei. Convictorum majorum nemo ampliùs adest: Ritschelium qvoque ad Hartlibium dimisi, ante octiduum. Deus omnes nos regat, ad benplacitum suum. Vale 26. Iunii, 45.
P.S. Vult Patronus editionem operum nostrorum primam ibi adornari, ob causas, qvas coram leges. Scripsi fieri posse, tametsi operum initium vix ante ver futurum fieri qveat. Interim provideretur Typographo, desufficiente qvantitate Papyri, qvam è Belgio parare solet. Hæc innuo, ut properandum scias: urgebimur enim certò. Memento autem pacti, de silentio: dissimiles nos esse oportet Capræ Æsopicæ, qvæ anteqvam peperisset, hædus saltabat per tecta. In his propositis, ubi à nemine præter Deum auxilia expectamus, satis <est> nos esse conscios. Ubi parata hæc fuerint, cum
[1/33/87B]
Deo, celabuntur neminem. Veni, veni dilecte mi, ne restita! Coelum non stat, deque mensibus nobis demensis deradit qvotidie. Captivemus, qvantum datur, horas etiam, ut huc impendamus. Opus magnum est: nos pauci. Nec tamen trepidemus: major est ille, cujus robur in humanâ infirmitate se exerit. Ego nunqvam feliciùs progredior, qvàm qvando solus. Nec igitur facile admittam aliqvem, extra Te. Affer modò alacritatem Tibi, ut video, innatam, rerumque usu roboratam: non deerit Tibi virtutis explicandæ campus. Cætera intelligis ipse, suggeretque Tibi, cui Te ut me commendo, Deus noster. Vale.
--------------------------------------------------------
[Kinner:?]
Interim ego 12. Iunii Bregam redux factus 24. Iunii denuò ad Comenium scripsi: significavique me apud Borussas absente, ingentem illum capitationis censum omnibus Silesiæ incolis fuisse indictum: petoque consilium. Cujus epistolii, liberâ similiter manu scripti, nullum habeo exemplar. Ipse verò respondit taliter.
[scribe:]
Clarissime Kinnere, amice in Domino dilecte. Ad epistolam Tuam Thorunij 7 Iunij datam, mihi 12. ejusdem redditam, ante dies novem[altered] respondi. Hodiè accipio aliam, 24. Iunij datam: sed revocantem se ad alias duas, statim à reditu ad Tuos datas, qvas nondum vidi. Ex hac autem modò redditâ, inspectâ subscriptione, exultare coepi, cùm scriptam Grebæ (qvod ego Greboviæ in Poloniâ interpretabar) legerem. Innotuit enim nobis ante octiduum terribilis ista capitatio, per Bohemiam et Silesiam mandata. Putabam ergò Te, capto in arenâ consilio, ex hoc laqveo liberasse animam Tuam, familiamque transportasse in tutiora. Sed cùm lego Epistolæ Textum, nullam migrationis invenio mentionem; trepidationem tantum à flagello illo, seu scorpione, Roboamæo. Animadverto tandem, Te loco affixum hærere, demumque circumspectare consilia, imò expectare à me. Tardum erit consilium, amice, tametsi epistolæ huic alas dem columbæ. Interea enim sumptum de vobis erit supplicium, nisi [Greek: apò mekhanes altered] apparuerit Deus: qvæ spes adhuc refocillat. Levamen qvoque trepidationis est, qvòd non tantum auferet, qvantum qværit, violentia. Bohemos enim tertiam duntaxat qvæsiti censûs partem promisisse, hodiernæ nuntiant novellæ. Sed et sic supplicii satis, plerisque etiam forsan nimium. O miserere Deus, rebusque tam desperatis ipsemet subveni! Consilium tamen a me si expectas [deletion], hoc habe. Viaticum, qvod Tibi dedi, viatico habe, et ad me cum familia festina: Vulturibus vel supellectile domesticâ in prædam, si sic evadere licebit, relictâ:
"Impetrari dimissionem ab Illustrissimo Principe legitimam posse confido: si per conscientiam testeris: Te non subterfugiendi præsentis oneris causâ nunc demum consilium migrationis accipere, sed apud nos hîc ita dispositum, Tibique vocationem (ad labores patriæ etiam aliqvando"
[1/33/88A]
profuturos) datam. Confido enim, Patronum studii nostri approbaturum meam, Tecum
-------------------------------------------------------
[1/33/88B]
Responsoria mea ad præcedentem, de 26. Iunii. 1645.
Salutem Heri tuas, 26. Iunii exaratas, qvibus ad Thurunienses nostras respondes, lætus lubens accepi. De qvibus verè, qvod ille de metro qvodam, pronunciare possum: Tale tuum [carnem?] nobis, divine Poëta, Qvale sopor fessis in gramine. Dimissione omnium Convictorum abunde testaris, seriò tibi promotionem operis nostri cordi esse. Utinam nullus alius tibi ponatur obex! Ego meo loco (minimus licet) [Greek: kaddúnamin] fidelissimè coöperabor. Abiêre jam et nostri Convictores: adeòque nil restat ampliùs, nisi auspicatum uxoris puerperium: qvo absoluto sine morâ me tibi sistam. Calculus meus, qvem puerperio isti juxta artis regulas jamdudum, ad Calendas usque Augustas, præstitueram, haud aberrabit. Erit ergò ordinarius seu novimestris partus, non extraordinarius, qvalem suspicari ad obstetricum et uxoris suggestiones coeperam. Expecto tamen adhuc magno desiderio ad meas illas, qvas domum reversus ad te dedi, et præcipuè ad ultimas, responsum tuum. Rogaveram: ut Elbingæ, vel alio loco haud ultramarino, si fieri posset, te deinceps contineres: ut et familiam unà adducere, eidemque præsens esse possem. Rationes addideram tenerâ storge plenissimas. Id qvod denuò, si sperare liceat, à te petitam venio. Sin minùs: (video enim, per Patroni intentionem id vix futurum:) committendæ Deo viæ meæ; et relinqvenda familia post me fuerit, qvamvis insigni cordis mei discidio.
Qvod mitius tamen futurum: Si tu Colloqvio Thoruniensi per instantem autumnum et forsitan hiemem qvoque interesses; et ego ibi (loco viciniore) ad latus tuum. Sive autem Thorunium adiri, sive patronum illum, oporteat, tempestivè id me edoceas; et (si posterius velit Deus) viam simul, qvâ commodè ac tutò per mare seqvi liceat, præmonstres. De Patrono, in Exules alioqvin tam magnificè liberali, qvin daturus sit qvadringentos Vallenses annuos, nullus dubito. Nec aliter etiam æqvum foret: cùm tam chara ac tenera deserenda sit familia: qvam forsitan nunqvam revisere liceat. Imò mihi majus adhuc qvid de hoc ipso patrono polliceor: sicubi finito anno diutiùs continuare, nedum feliciter aliqvando absolvere, operas nostras contingat. Si enim tantum ipsius magnificentia in exules illos potuit: qvidnî et in bene merituros sese æqvè aliqvando diffundat? Hoc incentivo alacritatem immane qvantum suscitabit, immortali nominis gentisque suæ encomio! Pensum, qvod absenti mihi adsignas, aggrediar, qvantum licuerit. Ego per Sensualia, qvibus istud Systema destinas, intelligo Substantias qvascunque tùm physicas, tùm technicas. Nam qvamvis et Accidentia sensibus sint obvia; (imò plus forsan, qvàm substantiæ:) non puto tamen, qvod tu intricatiora ista puerili ætati hoc primo aditu tribuas. Si tamen aliter sentias; nuperis me mone. Eqvi
[1/33/89A]
descriptio, specimis loco a te addita, multum sibi spatii vendicat. Si reliqvis rebus tantundem tribuendum: moles libello justô major facilè accrescet[altered]. Sed videbimus tamen in cursu, qvid inde futurum! Sed qvid tu tandem de [quotes in right margin to end of page] meâ illâ sentis intentione ac instituto? Nonné præstaret, Tyronem, non dico Pansophiæ, sed omnis adhuc literaturæ, rudem, (anteqvam ullus vel libellus, vel litera muta, ipsi objiceretur) provehi in vivum illud Naturæ et Artis Theatrum? hoc est omnes ipsi ac singulas Res, certis distinctas Classibus, (à notioribus tamen, domesticis, et undecunque obviis, inchoòndo,) Artificiales qvidem suo genuino habitu ac formâ; Naturales verò, aut vivas; (Si haberi ac conservari possint), aut ad vivum decenter tornatas, contemplandas, noscendas, nominandasque proponere? inde anatomicâ primùm destructione, dehinc qvoque (si opus, tyronumque captus, et aliæ circumstantiæ, id permitterent) Vulcani operâ, qvamlibet rem, ibi in partes Integrales, [hîc altered from hac] in Essentiales (has Chymici vocant sal, sulphur, et mercurium, ut nôsti,) [Greek: autóptos] resolvere? Singularum partium structuram ostendere? usum peculiarem commemorare? unam ab alterâ externis qvibusdam notis distingvere? et inprimis Naturalibus, paucis qvibusdam regulis explicare; qvomodo per externam Signaturam tùm Totius, tùm omnium singularumque partium, (Natura enim ne lineolam aut punctum aliqvod frustra in hiscé effigiavit:) pro diversâ soliditatis, densitatis, figuræ colorum &c. respectu, ad intùs hospitantis essentiæ qvalitatumque (unde omnes Actiones Passionesque fluunt) cognitionem deveneri possit? Talis docendi discendique Methodus, meo judicio, foret omnium naturalissima, expeditissima, facilima. jucundissima; omnique ætati ac sexui accommodatissima, sub informationis illud auspicium. Huc enim, præter sensûs et attentionem, nihil afferri; hîc nihil memoriter ediscere; nullas tortuosas literarum figuras, intricatasve definitionum salebras, notare opus. Qvod qvàm gratum pro qvibusvis tyronibus (imò et pro decrepitis) sit compendium, facilè liqvet. Addo, qvòd isthæc methodus divina qvoque dici mereatur! Hâc enim omnes homines ab initio mundi ita et adeò docuit Deus: ut si inde non profecerint, nec ipsummét Deum ex operibus istis nosse ac venerari didicerint; in decretorio illo die olim sint futuri inexcusabiles. Inde est; qvod toties nos Deus in sacris oraculis jusserit videre et spectare Opera Sua; non ita superficialiter, instar pecudum; sed pensiculatè, & magno cum judicio. Qvâ ipsâ methodo, licet puerili, tam solidè judicium memoriaque tyronum excitabitur, eruditioque (et naturalis inprimis Logica), augebitur; atque ullâ aliâ. Imò, ubi postea exactioribus Rerum definitionibus (qvales liber tuus Pansophicus nobis promittit) vacandum fuerit: longè paratiores ex hâc præparatoriâ palæstrâ accedent
[1/33/89B]
"tyrones: easque facilimè et nullo ferè negotio adseqventur. Hac ipsâ methodo omnes propemodum incedunt Mechanici, et plerique Milites: qvi licet omnis sæpè literaturæ expertes, solidos tamen (ac stupendos interdum) artium suarum habitûs sibi acqvirunt, ex sola [Greek: autopsía] et observatione sensuali, citra ullius libri lectionem." Nimirùm longa est via per præcepta, (addo, nec omni ætati ac tyroni conveniens) expeditior per exempla: ut vulgò notum est. Neque tamen ideò omnes libellos è tyronum manibus surreptos velim: sed adsvescant illi unà omninò lectioni, scriptioni, et aliis subinde libellis et exercitiis Didacticis. Hoc saltem volo: NATURALEM illum (vivumque idcircò, et foecundissimi successûs plenum). LIBRUM, ipsius Dei sapientissimâ manu descriptum, [Greek: prótos] ac primariò proponi ac disci à tyronibus debere; ARTIFICIALIA OPERA inde subjungi posse; cæteros mutos libellos qvoscunque [Greek: deutéros] tantùm ab initio inculcari oportere. Qvæso, mi Comeni, responde tuis proximis, qvid hîc sentias! Si assensum hæc cogitata invenirent: non defutura essent media, hoc fine potiundi ex voto. Libet tandem hoc ex te qværere, bonâ tuâ cum pace; non disceptandi animo: sed ut tuam intentionem pro "futuris meis usibus rectiùs "asseqvar. Pansophia, qvam Diatyposis illa tua nobis "offert, FACILITATE sese inter cætera commendare debet ac "PLENITUDINE. At qvia omnes Res, tam substantiales, qvàm "accidentales, tripliciter vis tradere; nempe per "Definitionem, Ideam, et Axiomata: (Partitionem jam "prætereo:) et horum qvodlibet, exigente necessitate, "rationibus et exemplis illustrare cupis: nonne ita liber "iste Pansophicus in molem plus qvàm Calepinianam aut "Cnapianam excrescet? At si tam diffusus fuerit: nonné "obstabit captui tyronum, et conseqventur FACILITATI? "Addo: nonné et definitionum illa perpetua [Greek: "akhríbeia], et ad nullum certum numerum determinata "axiomata, puerili captui remoram, facilitati isti "insidiantem, injiciet? Deinde, cùm Axiomata illa (ita "tu scribis) non tantùm è sacris. sed et profanis literis "desumenda; et illorum compilandorum occasio etiam "posteris nostris, ad finem usque seculi, non defutura "sit: qvomodo hoc PLENITUDINI libri Pansophici qvadrabit? Repones, credo: te hîc plenitudinem spectare partium, non graduum! Qvicqvid sit: erudias me qvæso! Causa, qvò minùs hæc tua asseqvor, forsitan est: qvod Metaphysicam illam tuam, è qvâ hæc particularia fluunt, nondum viderim. Absit enim, ut statuam, te tibi ipsi hoc loco contradicere, et minùs providè scripsisse! Vale. Bregæ, 14. Iulii 1645.
--------------------------------------------------------
[1/33/90A]
<Kinner?: Ad ista respondit Dominus Comenius breviculè sic.>
[scribe:]
Redditæ mihi hâc ipsâ die Tuæ, 14. Iulii scriptæ, qvibus ad priores Tuas responsum urges. Nihil aliud habeo, qvid respondeam, nisi qvod hîc legis: Veni cum omnibus Tuis, hîc hiemabimus: futura videbit Deus. Ego me Thorunii futurum spero ad diem 12. Augusti. Qvò si ad idem, tempus, aut paulò pòst venies, factâ rerum dispositione, rectâ huc festinare, Tuosque transferre poteris./. Qvod de Sensualium didacticâ scribis, planè ad meam mentem est. Non ideò libellum talem cum definitionibus & partitionibus rerum scribendum svadeo, qvasi pueros amotâ autopsiâ sic abstractè res speculari vellem: nihil minus. Sed ut (1) manuductio sit docentibus, qvâ methodo sensualia pertransiri, pueritiæque commonstrari oporteat. (2) ut sit occasio, Verba Lingvæ totius sic digerendi, sensuumque et usum eorum dexteriùs percipiendi. non Itaque ’<right margin: ’ Itaque> Substantiæ tantùm describentur; sed per accidentia sua concretè. non De Conficiendis instrumentis[altered]rerum, qvæ non per se ubique spectari possunt, pòst videbimus. De Pansophiæ plenitudine securus esto. Nunqvam hanc à me promisi completam: sed fundamenta ejus completa. Verùm non vacat plus. Vale, ut salveas. 26 Iulij. 1645.
--------------------------------------------------------
[Kinner:]
An et qvid ego ad hæc scripserim, haud constat: qvia nihil inter chartas meas reperio. Si tamen qvid fuit: nihil aliud esse potuit, qvàm dispositio de adventu meo. Ipse verò paulò pòst Thorunio sic ad me scripsit.
[scribe:]
Ultimas Tuas ante octiduum accepi Thorunii jam: ad qvas nonnisi paucis respondere possum, occupationibus tam distractus, ut respirare vix liceat./. Tibi filiolam natam gratulor. Ad nos migrare qvandocunque voles, licet, hospitio jam parato. Hîc si velles subsistere, non facilè modus reperietur, oppletis nunc omnibus angulis. Si tamen ante 8. Septembris viæ Te dare non cogitas, adhuc literis commutatis docere nos poterimus: præsertim si ego interim à Patrono aliqvid accipiam. Expecto enim, ut qvomodo consilia nostra approbet sciam: sed hactenus nondum aliqvid venit ab illis locis. Hîc qvandiu erit hærendum, nullâ conjecturâ adhuc licet asseqvi: videbimus intra unam et alteram hebdomada[altered]. Te si nihil adeò extrudit patriâ, subsistere adhuc posses, dum moneam: si perrexeris gratus aderis. Fac igitur qvod faciendum rationes Tuæ svadent. Et Vale.
Raptissimè Thorunii, 28. Aug: 45.
Tuus IC.
[1/33/90B]
<Kinner: Et mox istam superaddidit epistolam. >
Clarissime Kinnere, amice desideratissime. Ante octiduum scripsi, rerum et temporis adhuc incertus ne adeò festinares cum puerperâ et pullitie Tuâ Te proripere. Nunc ut festines potiùs, scribo. Causa huc invitans vel ipsa Coeli mutatio est, qvod post trimestria ferè nubila serenam nobis ostentare incipit faciem, & promittit forsan aliqvousque. Occasionibus itaque instandum[altered]. Accedit, qvod licet à Patrono nihil dum accepi responsi, accepi tamen ante triduum à filio ipsius Ambsterdamo: qvem Ritschelius, isthac transiens, de omnibus jussu meo edocuit. Scribit itaque, sibi consilia (de Te in laborum societatem asciscendo) probari, scripturumque mox ad parentem eique sedulò coepta hæc commendaturum. Nihil itaque mihi superest dubii ampliùs, Teque eò fidentiùs invitare audeo. Qvanqvam autem invitissimum me in colloqvutorum hîc allexerunt memo<nume>rum, qvod utique retardare me à nostris pensis poterit: spem tamen nobis facimus, non ultra mensem Colloqvium hoc protractum iri, ut ad Septembris finem domi esse, et ad nostra redire, liceat. Sed et sunt, qvi citiùs etiam abruptum iri sperant. Veni igitur, qvando voles: sive hîc præstolaturus me, (locum tantisper subsistendi providebo, et jam provideo) ut simul redeamus: sive præiturus, ut qvæ ad oeconomiam spectant, prius Tibi et Tuis disponas, et deinde mox ordiamur nostra. Deus Tibi adsit, consiliaque et itinera disponat, ut sit unde laudemus nomen ejus.
Vale, ut mox salveas. 30. Aug. 1645.
<Kinner: Et paulò pòst sic scripsit.>
Non multis licet, Kinnere clarissime, propter labores varios. Hæc <Nec> libet, qvi nihil jam nisi Te desidero. Vola igitur. Non me jam Thorunij, sed Elbingæ, invenies; faxit Deus ut sospitem sospes. Præliminaria Colloqvii charitativi, qvæ plurimùm difficultatis habebant, hodie finiuntur, Ope Dei: exinde ad realia venitur, expeditius jam processura, speramus. Ego itaque postqvam Colloqvutores Viri doctissimi non desunt, ad mea redire cogito, intra triduum circiter itineri me daturus. Urgeor enim literis amicorum, (ex Angliâ et Hollandiâ nuper hîc redditis) ne me detineri talibus, qvæ
[1/33/91A]
alii agere possunt, patiar. Impetravi[altered] igitur, ut mihi abire liceat, qvanqvam adhuc dies aliqvot manere me volunt. Te hoc loco expectare proposueram: sed obtulit heri Dominus Consul noster, intra triduum vel qvatriduum domum qvoque se recepturus, si comes sibi fieri vellem. Amplexus sum: qvia hîc qvæ fiunt, per alios possunt: me mea trahunt. Tu utinam festinasses! ut jam unà essemus! Sed præveniam Te, ut hospitium et alia disponam meliùs. Hînc ad nos qvomodo veniendum fuerit, disponam cum Domino Hartmanno: ex illo disces./ Festina igitur, ut nos qvoque in nostris progrediamur, propitio Deo. Vale, ut salveas. 6. Septembris Thorunii. 45.
Tuus IC.
--------------------------------------------------------
[Kinner:]
Tandem, cùm ultimâ Septembris Thorunium venirem, cum familiâ meâ; inveni ibidem epistolam seqventem: qvam abituriens inde Comenius reliqverat.
[scribe:]
Salvere Te jubeo Thorunium, amice desiderate! Utinam octiduo antevertisses Tuam ad nos profectionem! Potuissemus Thorunio Elbingam junctim ingredi iter. Ego enim jam abeo. Sed ne sic qvidem malè, si præivero, Tu seqvaris. Qvanqvam enim à Patrono nostro non bonum retuli responsum, ratione Tui: qvem qvod se inscio, et tantâ impensâ, ad laborum societatem adscivi, non tantùm ægrè fert, sed sibi transcribi non vult: imò et mihi, qvod se invito Thorunium sim profectus, temporaque studiis Didacticis destinata aliis negotiis impendi, facilitate meâ, permittam, adeò indignatur, ut curam renuntiet. <right margin: NB.>Redditum id epistolium mihi ante qvadriduum, vehementer me contristavit, domumque festinare coëgit, Tibi, si plus temporis intercessiset, potuissentque domi adhuc literæ meæ reperire Te, scripsissem de his, ut qvid factu putares optimum, deliberare potuisses. Sed cùm Te in itinere jam esse crederem, intermisi, hasque apud Dominum Hartmannum expectare adventum Tuum jubeo. Qvid autem spei Tibi et mihi reliqvum putabo? In Deo sit spes nostra. Excipiamus fide vocem heri, ex ore fidelis Domini nostri auditam: Qværite vos primùm Regnum Dei, et justitiam ejus; cætera adjicientur. Si gnavi fuerimus in opere Domini, IPSE PROVIDEBIT: sive illius boni Patroni favorem nobis reddendo, sive alios conciliando. Sed et[altered] frugalitas nostra necesse est suppeditet nobis solatia; ne multis egeamus. Et, si neqveamus habere, qvantum velimus, <K. velimus> qvantùm possumus. Hoc animo si ac-
[1/33/91B]
cedis, accede: erimus alter alteri solatio, urgebimusque opus Dei eò alacriùs. Thorunii si vel per diem reqviescere libeat, oravi Reverendum Dominum. Zimmermannum, ut <K. in> horto suo, ad Portam, Tibi cum Tuis divertendi faciat copiam. Promisit. Vale, et, si vocationem amici, jam nihil præter communem in Deo et virtute spem Tibi promittentis, seqvi placet vestigia, seqvere, et ad me festina. Deus dirigat nostros gressus! Thorun: 24. Septemb. 45.
IC.
[1/33/93B]
[This leaf may not belong to the document]
A Monsieur
Monsieur Samuel Hartlib/
à London
in Dukes-place.
Citò
itissime.
[another hand:]
[or Mr?]
[Cito?] or to Mr
[Ioh.?] Edwards
[seal]